Oleh
Prof. Madya Dr Abdul Karim bin Ali
Muhammad Safiri bin Ismail
Jabatan Fiqh & Usul
Akademi Pengajian Islam, Universti Malaya
PENDAHULUAN
Mazhab-mazhab fiqh telah melalui pelbagai proses seperti pembentukan, pemantapan, pengembangan, penyebaran dan juga pembaharuan. Berkait dengan mazhab Syafi’i secara umum, ia juga telah melalui proses-proses tersebut. Secara asasnya, proses tajdid atau pembaharuan oleh mazhab Syafi’i dapat dilihat dari aspek bagaimana ia diasaskan, iaitu antara lainnya pemilihan manhaj pertengahan di antara aliran Hijaz dan aliran Iraq; antara mazhab Abu Hanifah dan Mazhab Imam Malik. Dengan lain perkataan, kewujudan mazhab Syafi'i adalah satu pembaharuan terhadap mazhab dan aliran yang wujud ketika itu. Begitu juga kewujudan qawl qadim dan qawl jadid dalam mazhab Syafi'i turut yang menggambarkan berlakunya penilaian semula pandangan-pandangan semasa di Iraq yang berasaskan kepada perbezaan tempat, zaman, ‘urf dan penemuan sesebuah hadith yang tidak diketahui sebelum ini.
Islam di Malaysia pula dari aspek sejarah telah disebar dan anuti oleh masyarakatnya melalui pengajaran berdasarkan mazhab Syafi’i. Ia kemudiannya diperkukuhkan lagi melalui sistem pendidikan dan perundangan yang teratur. Latar belakang tokoh-tokoh agama, tuan-tuan guru, karya-karya yang digunakan dalam pengajaran formal mahupun tidak, juga telah menguatkan lagi kefahaman dan pengamalan umat Islam di Malaysia terhadap mazhab ini di samping pengukuhannya melalui aspek perundangan.
Secara dasarnya, rujukan kepada mazhab Syafi'i dijelaskan dalam enakmen-enakmen negeri. Sebagai contoh, Enakmen Pentadbiran hal Ehwal Agama Islam (Terengganu ) 1422/2001M- 2/2001 menyebut:
Seksyen 54 - Qaul muktamad yang hendaklah diikuti.
1. Dalam mengeluarkan apa-apa fatwa di bawah seksyen 50, atau memperakukan apa-apa pendapat di bawah seksyen 53, Jawatankuasa Fatwa hendaklah pada lazimnya mengikut pendapat-pendapat yang diterima (qaul muktamad) Mazhab Syafi'i.
2. Jika Jawatankuasa Fatwa berpendapat bahawa dengan mengikut qaul muktamad Mazhab Syafi'i suatu keadaan yang berlawanan dengan kepentingan awam akan terhasil, Jawatankuasa Fatwa bolehlah mengikut qaul muktamad Mazhab Hanafi, Maliki atau Hambali.
3. Jika Jawatankuasa Fatwa berpendapat bahawa tiada satu pun qaul muktamad daripada empat Mazhab itu boleh diikuti tanpa membawa kepada keadaan yang berlawanan dengan kepentingan awam, Jawatankuasa Fatwa bolehlah membuat fatwa itu mengikut ijtihad tanpa terikat dengan qaul muktamad daripada mana-mana Mazhab yang empat itu.
Prosedur yang tercatat dalam enakmen di atas turut terdapat dalam enakmen negeri-negeri lain. Dengan lain perkataan ia adalah seragam. Justeru itu, fatwa-fatwa hendaklah merujuk qawl mu'tamad dalam mazhab Syafie, qawl mu'tamad dalam mazhab-mazhab Hanafi, Maliki dan Hanbali ataupun tidak terikat dengan mana-mana qawl mu'tamad daripada mana-mana mazhab. Asas perpindahan dalam pemilihan fatwa di atas adalah didasarkan kepada maslahah umum atau kepentingan awam.
Berbalik kepada perbendaharan fiqh, apabila sesuatu isu atau persoalan hukum yang agak sukar timbul, kita mempunyai beberapa pilihan sama ada merujuk kepada qawl-qawl dalam mazhab Syafi’i walaupun da'if; atau berpindah kepada pendapat dalam mazhab-mazhab lain yang boleh mendatangkan manafaat (maslahah) kepada orang ramai. Dengan lain perkataan, ia merujuk kepada persoalan talfiq, taqlid dan juga takhayyur. Oleh itu, kertas ini cuba membincangkan sejauhmana persoalan fiqh mazhab Syafi’i boleh berkembang secara sihat di Malaysia tanpa perlu “melompat” kepada pandangan luar mazhab, iaitu dengan mengembangkannya dalam kerangka metodologi yang telah diasaskan oleh Imam al-Shafi’i. Ini kerana, salah satu dapatan awal kajian “Amalan Percampuran Mazhab di Kalangan Masyarakat Islam Malaysia” menunjukkan bahawa respondan secara umumnya berpegang kepada mazhab Syafi'i namun, dalam kes-kes yang menimbulkan kesusahan dan kesukaran jika terus berpegang dengan mazhab Syafi'i maka kebanyakan daripada respondan bertindak berpindah kepada pendapat-pendapat lain yang terdapat dalam mazhab-mazhab yang lain.
Tajdid Fiqh Mazhab Syafii
Tajdid boleh diertikan sebagai pembaharuan (renewal); memulih (islah) atau merangka semula (reshape). Dalam konteks kertas kerja ini tajdid mungkin boleh merujuk kepada usaha merangka semula fiqh Syafi'i di Malaysia sebagai respon kepada pelbagai cabaran, sama ada konflik kaum tua-kaum muda, pendekatan “tidak bermazhab”, mempermudahkan urusan agama, Syafi'i-Al-Shafi’iyyah dan lain-lain.
Dalam sejarah perkembangan mazhab Syafi'i sendiri, ia telah melalui beberapa proses “pembaharuan”, “tajdid”, tanqih dan tahdhib. Sebagai contoh, Dr Akram Yusuf ‘Umar al-Qawasimi menjelaskan dua kali tanqih telah berlaku dalam mazhab Syafi'i. Tanqih pertama (505-676H) diketuai oleh al-imam al-Rafi’i (557-623H) dan imam al-Nawawi (631-676H) manakala tanqih yang kedua (676-1004H) dipimpin oleh imam Ibn Hajar al-Haytami (m.973H) dan imam al-Ramli (m.1004H). Tanqih al-madhhab boleh difahami sebagai menyucikan mazhab dari pendapat-pendapat yang pelik (shadh) dan marjuh; atau menerangkan qawl muktamad para fuqaha mazhab dalam semua bab fiqh. Faktor tanqih di atas merujuk kepada beberapa sebab terutamanya “lambakan karya fiqh, takhrij fiqh yang menyalahi usul mazhab, istinbat yang marjuh atau ijtihad yang shadh; taksub mazhab dan sebagainya.
Terdapat seruan agar pengamalan Islam di Alam Melayu ini termasuk Malaysia ditegakkan di atas asas mazhah Syafi’i dalam bidang fiqh, mazhab Asy’ari dalam aqidah dan pendekatan al-Ghazali dalam tasauf. Kalau diambilkira pandangan ini, maka bagi mempertahan dan mengembangkan kesinambungan serta keutuhan mazhab Syafi'i di Malaysia, proses “tajdid” boleh dilihat dari beberapa pendekatan.
1. Rujukan aqwal (Pandangan) dalam Mazhab Syafi’i
Merujuk kepada aqwal imam al-Shafi’i atau Al-Shafi’iyyah sahaja dengan tidak melihat kepada pendapat-pendapat yang rajih dalam mazhab-mazhab lain seperti Hanafi, Maliki, Hanbali dan sebagainya. In bererti, sekiranya pendapat atau hukum yang secara tradisinya telah diikuti, tetapi dengan perkembangan semasa, perubahan masa dan tempat ia “dianggap” oleh majoriti masyarakat tidak menepati “maslahah” atau prinsip keringanan / mudah Islam, maka perlu dicari dan dikenalpasti mana-mana qawl yang sesuai dengan keadaan semasa zaman ini walaupun pada asalnya ia adalah qawl yang da'If / marjuh. Keadaan tersebut boleh berlaku berdasarkan perubahan zaman dan juga tempat.
2. Rujukan kepada aqwal Imam al-Syafi'i sahaja
Terdapat juga pandangan bahawa dalam sesetangah kes, masyarakat Islam di Malaysia beramal dengan pandangan ulama al-Shafi’iyyah, sedangkan ia berbeza daripada pandangan Imam al-Syafi'i itu sendiri. Justeru itu, perlu diwujudkan suatu usaha untuk mengenal pasti dan membezakan di antara pandangan Imam al-Syafi'i dan pandangan ulama al-Shafi'iyyah. Walau bagaimanapun, adakah pandangan-pandangan hukum dalam mazhab Syafi'i perlu dibezakan di antara pendapat al-Imam al-Shafi’i sendiri berbanding pendapat dan rumusan-rumusan hukum yang telah dihasilkan oleh ulama-ulama dalam mazhab Syafi'I ? Dengan lain perkataan, sekiranya kita hanya membatas dan merujuk kepada pendapat imam Syafi'i sahaja, maka kita terpaksa mengabaikan ijtihad-ijtihad para ulama dalam pelbagai zaman yang telah mengembangkan pendapat / mazhab Syafi'i.
3. Kerangka Metodologi Mazhab Syafi’i
Pendekatan ketiga pula merujuk kepada mengaplikasikan kerangka pemikiran dan metodologi pengistibatan hukum oleh imam al-Syafi’i itu sendiri. Pendekatan ini (takhrij al-furu’ ala al-usul) boleh dilakukan terhadap kes-kes lama sebagaimana yang telah dilakukan oleh tokoh ulama mazhab Syafi'i seperti Imam al-Ramli, Ibn Hajar al-Haytami, al-Nawawi dan sebagainya.Begitu juga, ia boleh dilaksanakan terhadap kes-kes baru.
Dengan lain perkataan, khazanah fiqh mazhab boleh menjadi bahan rujukan, literature review atau asas dalam proses menghasilkan hukum. Justeru para ulama di Malaysia bekerja dalam keadaan tidak terikat dengan fiqhnya (furu’), tetapi berfikir dalam kerangka ijtihad Imam al-Syafi’i. Oleh itu, mereka perlu betul-betul mahir dalam memahami proses menghasilkan kesimpulan hukum yang dipraktikkan dalam mazhab Syafi'i.
Sumber hukum mengikut imam al-Syafi’i ialah: al-Quran, al-Sunnah, Ijmak dan al-Qiyas. Hubung-kait di antara sumber-sumber ini perlu difahami secara mendalam dan menyeluruh. Begitu juga konsep al-bayan yang dihuraikan dengan terperinci oleh al-Syafi’i. Di samping itu, asas pemikiran al-Syafi'i juga perlu diambil-kira seperti ihtiyat, zahir al-nas, bahasa Arab, qawa’id fiqhiyyah, qawa’id usuliyyah dan lain-lain. Dr. ‘Abd al-Wahhab Ibrahim Abu Sulayman menjelaskan ciri metodologi dalam fiqh imam al-Shafi'i ialah:
i. Istiqra’ Ayat-ayat al-Qur’an,
ii. Istiqra’ sunnah Nabi s.a.w. dan athar Sahabat r.a.,
iii. Berpegang kepada bahasa Arab dalam memahami nas,
iv. Aplikasi al-Qawa’id al-Usuliyyah,
v. Istidlal bi al-Ma’qul wa Mazahirih,
vi. Mengaitkan masalah dan hukum dengan qawa’id serta dawabit fiqhiyyah
vii. Motodologi dalam fiqh Muqarin
viii. Adab Khilaf,
Sekiranya pendekatan ini digunakan, pandangan-pandangan hukum akan terus berkembang dan bertambah di samping khazanah fiqh yang telah sedia ada. Sebaliknya, jika kita hanya merujuk khazanah fiqh sahaja tanpa keluar dari lingkungan itu, maka pengkayaan khazanah fiqh pasti kurang berlaku. Dalam kerangka pembinaan hukum Islam semasa dan Fiqh Malaysia, pembinaan hukum-hukum baru sepatutnya menggunakan kerangka mazhab Syafi'i dari aspek usul, kaedah, metodologi dan pemikiran dan bukannya hanya bertaqlid kepada fiqh (furu’) sahaja;
HALANGAN/KEKANGAN
Usaha untuk mengekal dan mempertahankan agar Malaysia hanya bermazhab Syafie dalam amalan menonjolkan ketaksuban kepada mazhab dan tidak terbuka. Ini kerana rahmat dan keluasan syariat Islam itu tidak hanya dalam pegangan kepada satu-satu mazhab. Keadaan ini lebih jelas lagi di zaman globalisasi sekarang di mana pendedahan fiqh pelbagai mazhab di dedahkan kepada masyarakat. Justeru ia boleh dianggap sebagai langkah ke belakang.
Dari aspek lain, kebanyakan hukum yang dikeluarkan sekarang merujuk kepada sumber hukum yang pelbagai yang digunakan oleh pelbagai mazhab fiqh seperti maslahah (maqasid), istihsan dan sebagainya. Sedangkan secara dasarnya ia tidak dalam senarai pegangan mazhab Syafi’i.
Begitu juga adakah fiqh / hukum yang diamalkan oleh umat Islam di Malaysia tidak berdasarkan kerangka pemikiran dan metodologi imam al-Shafi’i.
PENUTUP
Persoalan tajdid yang cuba dibincangkan di atas bukanlah bermaksud pembaharuan menyeluruh. Sebaliknya ia cuba membayangkan beberapa cadangan yang boleh dibincangkan lagi atas beberapa kemungkinan. Persoalannya, adakah perlu ditajdidkan fiqh mazhab Syafi’i di Malaysia? Adakah didorong oleh kritikan dan “serangan” yang tidak sehaluan dengan pengamalan mazhab Syafi’i di Malaysia dengan pelabelan bidaah, menyusahkan atau sebagainya? Atau memang terdapat individu yang merasakan ia perlu ditajdid atas dasar banyak “penyelewengan” yang telah dilakukan oleh mereka yang menganut? Atau telah sampai zamannya ia perlu berubah!
Wallahu a’lam.
RUJUKAN
Akram Yusuf ‘Umar al-Qawasimi (2003), al-Madkhal ila Madhhab al-Imam al-Shafi'i. Jordan: Dar al-Nafa’is.
Mahmood Zuhdi Hj. Ab. Majid (1994), Beberapa Pemikiran tentang Ijtihad, Islah dan Tajdid. KL: DBP.
Muhamad Tawfiq Abu ‘Ali & Ruhi Ta’amah (ed.) (2001), al-Imam al-Shafi'I Faqihan wa Mujtahidan. Beirut: Dar al-Taqrib bayn al-Madhabi & ISESCO.
Ahmad Ibrahim, Mohamed Saedon Awang Othman, M. kamal Hassan, Islamization Of The Malay Archipelago And The Impact Of Al-Shafii;S Madhhab On Islamic Teachings And Legislation.
Mat Saad Abdul Rahman (1986). Penulisan fiqh al-Shafi'i : pertumbuhan dan perkembangannya, Shah Alam: Penerbitan Hizbi.
‘Abd al-Wahhab Ibrahim Abu Sulayman (1999), Manhajiyyah al-Imam Muhammad bin Idris al-Shafi’I r.a fi al-Fiqh fi Usul al-Fiqh. Beirut: Dar Ibn Hazm.
Sirajuddin Abbas (1985), Sejarah Keagungan Mazhab Syafi’I, cet. Kedua. Kota Bharu: Pustaka Aman Press.
Ridzuan bin Ahmad (2006), “ Pemikiran Fiqh Imam al-Shafi’i; Suatu Tinjauan tentang Pemakaiannya dalam Kurikulum Pengajian Syari’ah di IPTA di Malaysia”, Tesis PhD, USM.
Tiada ulasan:
Catat Ulasan